The Mill & the Cross

Beschrijving

Op een dag stond de Poolse regisseur Lech Majewski in het Kunsthistorisches Museum in Wenen in betovering naar het immense doek te kijken. Een ongelooflijk gedetailleerd schilderij met alles bij elkaar maar liefst vijfhonderd afgebeelde personen. Geschilderd in een lang vervlogen tijd die we ons nu, eeuwen later, nauwelijks meer voor kunnen stellen. Jaren achtereen zou Majewski zich verdiepen in Brueghel en diens tijd en zijn kijk op de wereld. En vervolgens deed hij een poging om met de hulp van Rutger Hauer als Pieter Brueghel het schilderij te doen herleven.

Aan het begin van de film stappen we als kijker het schilderij binnen, om er anderhalf uur later weer uit te stappen. Een fascinerende tijdreis naar Vlaanderen in de 16e eeuw. Een tijd dat vrouwen de drempel van hun woningen nog drie keer per dag schrobden en vervolgens inwreven met geurende smeersels, zoals ze ook hun dagelijks brood tegen hun buik aandrukten alvorens het op te eten.

Regisseur Lech Majewski vertelt in interviews hoe fijn hij het vond om zo diep te graven in de dagelijkse routine van mensen uit deze vervlogen tijd. “Je komt om die manier zoveel tegen wat in onze tijd volledig vergeten is, gekke manieren. Het is prachtig om juist dat in je film te kunnen stoppen.”

In het uiteindelijke product, de speelfilm The Mill and the Cross, komt het dagelijkse leven in 16e eeuws Vlaanderen tot leven. We kijken toe hoe een jong echtpaar opstaat uit bed om hun enige koe naar een weide buiten het dorp te brengen. We zien Brueghels vrouw en kinderen ontbijten met een snee brood. Beelden van verstilling en rust. Ondertussen brengen de molenaar en zijn knecht de knarsende tandwielen in beweging.

Maar het idyllische 16e-eeuwse Vlaanderen is ook het toneel van gruwelijke godsdienstwanen en -vervolgingen. De terreur van de katholieke inquisitie. In naam van het ware geloof oefenen de Spaanse overheersers een schrikbewind uit. Vermeende ketters worden wreed vervolgd en hun bezittingen in beslag genomen.

“En de ironie of dit alles is,” aldus de regisseur, “is dat uitgerekend Christus’ passie wordt gebruikt als drukmiddel om protestanten te bekeren tot katholieken. De Spaanse inquisitie herhaalde gruweldaden uit naam van Jezus die dezelfde martelingen had moeten doorstaan. Spanjaarden waren ongelooflijk wreed. Zoals ook de Spaanse ontdekkingsreizen naar Zuid-Amerika doordrenkt waren met gruweldaden. Een wreedheid die de Spaanse rode ruiters meebrachten in Vlaanderen en andere veroverde gebieden.

Zie hoe Pieter Brueghel midden in zijn schilderij Christus’ kruisgang afbeeldt. Je moet het maar net opmerken, anders kijk je erover heen: Jezus lijdensweg tussen zoveel honderden mensen. Brueghels 16e eeuwse tijdgenoten leken wel wat beters te doen te hebben. De onder het kruis ineen gezakte Jezus gaat op in de mensenmassa die gekomen lijkt om de kruisiging te zien of er aan mee te helpen.

Een harde, ontluisterende boodschap geeft Brueghel zijn doek op die manier mee. Lech Majewski: ‘Als Christus nu had geleefd, hadden we hem niet eens opgemerkt. Bruegels kritiek op de mensheid: de menselijke ziel is blind en ongevoelig en stelt het eigen geluk voorop. We zijn zo in beslag genomen door de eigen dagelijkse beslommeringen dat we de werkelijk belangrijke dingen in het leven niet eens opmerken. Dit was het shockerende element in Brueghels schilderijen dat me in beweging bracht – naast zijn ongelooflijke kunstenaarschap.

—

Let ook op de molen bovenin het doek. Een onmogelijke plek. Geen molenaar die er boven op zo’n rotspunt in slaagt een dagelijkse hoeveelheid graan tot meel te vermalen. In praktische zin klopt er niets van het beeld. Tegelijkertijd gaat er een merkwaardige verstilling vanuit. De molenaar die de knarsend en piepend ronddraaiende raderen verzorgt, ver boven het dagelijkse leven, met zijn afwisseling van klein en groot geluk en verdriet. Alsof het leven altijd doorgaat – los van alle politiek, alle strijd, alle twisten.

Interessant is Majewski’s antwoord op de vraag van een interviewer die wil weten waarom zijn films zo’n bedachtzame indruk maken. Majewski zegt dan:˜Wat moet ik daarop zeggen? U noemt het bedachtzaam. Mijn films ontstaan en ik laat het gebeuren, zonder er controle op uit te oefenen. Wel probeer ik trouw te blijven aan mijn eigen levenservaring. Ons leven is niet makkelijk, zeker niet als je door laat dringen wat mensen elkaar aandoen. In het verleden alsook in onze eigen tijd. We leven in een pijnlijke wereld. Het overgrote deel van de pijn brengt de mensheid zichzelf toe.

Denkt u dat Brueghel een cynische kijk op de mensheid had? Mensen die doof zijn voor andermans lijden om het eigen hachje te redden?

‘Nee, allesbehalve. Brueghel was realistisch in zijn observaties. Hij is een enorm goede waarnemer geweest. Er zit zo ongelooflijk veel mededogen in zijn schilderijen. Compassie voor land en volk. Zijn schilderijen doen me aan de films van Fellini denken. Hoe hij mensen uitbeeldde, zoals ze echt waren, zo vol gevoel.

Een ander interessant antwoord geeft Majewski op een vraag over het trage tempo van zijn film. Het is bijna alsof je als kijker wordt teruggeworpen in de tijd, en aan den lijve ervaart hoeveel langzamer het leven verliep in de 16e eeuw. Majewski legt dan uit hoezeer hij houdt van het element van verstilling. Zijn oorspronkelijke idee was zelfs om de hoofdpersonen in zijn film bewegingsloos te maken.

‘Ik denk dat die verstilling altijd optreedt in de belangrijke gebeurtenissen van ons leven. Op momenten waarop je je concentreert, gaat het tempo onmiddellijk omlaag. Op het moment dat je ergens van schrikt, kom je tot stilstand. Als je verliefd bent, vertraag je – om uiteindelijk zelfs tot stilstand te komen. Hoe vreemd dat voor mensen om je heen ook mag lijken. In een menigte passeren anderen je, je wordt aangestoten en geduwd, maar zelf merk je er niets van. Het is een van die momenten waarop we als mens iets ervaren van ‘verticale tijd’.

Wie de film gezien heeft, staat niet te kijken dat de regisseur in zijn persoonlijk leven geïnspireerd is geweest door de Indiase dichter van de verstilling, Rabindranath Tagore. Zijn kennismaking met Tagores gedichten heeft vanaf zijn zestiende een enorme invloed gehad op zijn verdere leven.

—–

Aanvankelijk had Lech Majewski nooit gedacht dat zijn film over Brueghels beroemde schilderij ooit buiten de muren van musea vertoond zou worden. ‘Je zou denken dat mensen verveeld raken door het trage tempo van de film, maar The Mill and the Cross is aangekocht door bijna vijftig landen, waaronder alle Europese landen, op een uitzondering na.

Welk land dat is, wil een interviewer weten. ‘Uw eigen land, Polen?’ Nee, zegt Majewski: “Engeland. En dat terwijl het een Engels gesproken film is, met in de hoofdrollen ook Charlotte Rampling en Michael York. Op de een of andere manier vindt de film blijkbaar zijn weg naar het publiek. De film ontroert mensen. Ze zijn verrast door de esthetiek. Zoiets hebben ze nooit eerder gezien in de bioscoop.’ Ook opvallend vindt Majewski dat vooral vrouwen de film op waarde weten te schatten. ‘Ik weet niet hoe dat komt, het verraste me.’

Ten slotte: ‘De mens van onze tijd voelt zich zo vaak verloren. Het is net alsof we volkomen gefragmenteerd leven. Brueghel schetste nog een totaalbeeld, een universum. Schoonheid lijkt voor ons soms een begrip dat uit ons vocabulaire is verdwenen.’

—

Een korte video waarin we regisseur Lech Majewski aan het werk zien tijdens de opnamen van zijn film. Let op: deze videoclip is met Engelse ondertitels, maar de film (DVD) zelf is met Nederlandse ondertiteling.